Agriculture: પ્રાકૃતિક કૃષિ પદ્ધતિ, જેને ઝીરો બજેટ નેચરલ ફાર્મિંગ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, તેનો મૂળભૂત અને અનિવાર્ય આધારસ્તંભ મિશ્ર પાક પદ્ધતિ છે. આ પદ્ધતિ પ્રકૃતિના કુદરતી ઇકોસિસ્ટમ, ખાસ કરીને જંગલની વ્યવસ્થાનું અનુકરણ કરે છે, જ્યાં વિવિધ વનસ્પતિઓ એકબીજાને સહાયક બનીને ઉગે છે. ખેડૂત એક જ ખેતરમાં, એક જ સમયે બે કે તેથી વધુ પાકોનું વાવેતર કરીને આ પદ્ધતિ અપનાવે છે. આ અભિગમ જમીનની ફળદ્રુપતા, જૈવવિવિધતા અને ખેડૂતની આર્થિક સ્થિતિ ત્રણેય માટે વરદાનરૂપ છે. પ્રાકૃતિક કૃષિમાં, મુખ્ય પાકની સાથે સહાયક પાકો અથવા આંતરપાકો લેવા પર ભાર મૂકવામાં આવે છે, જે જમીનના સ્વાસ્થ્યને જાળવીને ખેડૂતની આવકમાં નોંધપાત્ર વધારો કરે છે.
મિશ્ર પાક પદ્ધતિ વડે ખેતી
મિશ્ર પાક પદ્ધતિ જમીનના સ્વાસ્થ્ય માટે એક કુદરતી ચિકિત્સક તરીકે કાર્ય કરે છે. આ પદ્ધતિનો મુખ્ય લાભ નાઇટ્રોજનનું સ્થિરીકરણ છે, જે કઠોળ વર્ગના પાકો જેમ કે ચણા, મગ, અડદ, તુવેર દ્વારા શક્ય બને છે. કઠોળના મૂળમાં રહેલા રાઇઝોબિયમ બેક્ટેરિયા વાતાવરણમાંના નાઇટ્રોજનનું જમીનમાં સ્થિરીકરણ કરે છે, જે મુખ્ય પાકને કુદરતી રીતે નાઇટ્રોજન પ્રદાન કરે છે અને રાસાયણિક ખાતરો પરની નિર્ભરતાને સંપૂર્ણપણે દૂર કરે છે. આ ઉપરાંત, વિવિધ પાકોના મૂળ ઊંડાણ અને ફેલાવામાં અલગ હોવાથી, તેઓ જમીનના જુદા જુદા સ્તરોમાંથી પોષક તત્વોનું શોષણ કરે છે, જેનાથી જમીનની ફળદ્રુપતાનું સંતુલન જળવાઈ રહે છે. આ પદ્ધતિ જમીનને ઝડપથી આચ્છાદનનો લાભ પણ આપે છે, જે જમીનની ભેજ જાળવી રાખે છે અને ધોવાણ અટકાવે છે.
આ પણ વાંચો
પાક એકબીજાના રક્ષકો બને છે
એક જ પ્રકારના પાકના વાવેતરમાં ચોક્કસ જીવાતોનો ઉપદ્રવ ઝડપથી ફેલાય છે, પરંતુ મિશ્ર પાક પદ્ધતિ જીવાત અને રોગ નિયંત્રણમાં કુદરતી ઢાલ પૂરી પાડે છે. વિવિધ પાકોની હાજરી જીવાતના જીવનચક્રને ખોરવે છે અને તેમનો ફેલાવો અટકાવે છે. કેટલાક સહાયક પાકો, જેમ કે ગલગોટા, રાઈ કે મકાઈ, 'ટ્રેપ પાક' તરીકે કામ કરીને મુખ્ય પાકમાંથી જીવાતોને પોતાની તરફ આકર્ષે છે, જ્યારે અમુક પાકોની તીવ્ર ગંધ જીવાતોને દૂર ભગાડવામાં મદદ કરે છે. સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ યોગદાન એ છે કે મિશ્ર પાક પદ્ધતિ ખેતરમાં મિત્ર કીટકો જેમ કે ભમરી અને લેડીબર્ડ બીટલ માટે આશ્રય અને ખોરાક પૂરો પાડે છે. આ મિત્ર કીટકો નુકસાનકારક જીવાતોનો શિકાર કરીને કુદરતી નિયંત્રણ જાળવે છે, જેનાથી રાસાયણિક જંતુનાશકોની જરૂરિયાત રહેતી નથી.
ખેડૂતોને ફાયદો થાય છે
આર્થિક દૃષ્ટિકોણથી, મિશ્ર પાક પદ્ધતિ ખેડૂત માટે આવકનું બહુવિધ સ્ત્રોત બની રહે છે. એક જ સિઝનમાં અને એક જ જમીનમાંથી અનેક પાકોનું ઉત્પાદન મળતું હોવાથી, ખેડૂતની કુલ આવકમાં નોંધપાત્ર વધારો થાય છે. આ પદ્ધતિનું સૌથી મોટું આર્થિક લાભ જોખમ ઘટાડવું છે. જો કોઈ એક પાકને હવામાન, જીવાત કે બજારના પરિબળોને કારણે નુકસાન થાય, તો અન્ય પાકનું ઉત્પાદન ખેડૂતને આર્થિક સહારો પૂરો પાડે છે. ઉદાહરણ તરીકે, કપાસની સાથે મગ કે અડદનું વાવેતર કરવાથી, કઠોળનું ઉત્પાદન મુખ્ય પાકના ખર્ચને આવરી લે છે, અને કપાસનું ઉત્પાદન ચોખ્ખા નફાના સ્વરૂપમાં રહે છે. આ રીતે, મિશ્ર પાક પદ્ધતિ ખેતીને વધુ ટકાઉ અને નફાકારક બનાવે છે.
શિબિરો કરવામાં આવ છે
ગુજરાતમાં પ્રાકૃતિક કૃષિ અને મિશ્ર પાક પદ્ધતિના પ્રચાર-પ્રસારમાં રાજ્યપાલ આચાર્ય દેવવ્રતજીનું યોગદાન પાયાનું અને પ્રેરણાદાયી રહ્યું છે. તેમણે હિમાચલ પ્રદેશમાં સફળતાપૂર્વક અપનાવેલી ZBNF પદ્ધતિને ગુજરાતમાં વ્યાપક બનાવવા માટે સઘન ઝુંબેશ ચલાવી છે. રાજ્યપાલે ખેડૂતોને સીધા સંબોધીને, પ્રેરણા શિબિરો યોજીને અને પોતાના ફાર્મ પર આ પદ્ધતિનું જીવંત નિદર્શન કરીને લોકોને જાગૃત કર્યા છે. તેમના મતે, પ્રાકૃતિક કૃષિ માત્ર ખેતીની પદ્ધતિ નથી, પરંતુ તે જમીન, પાણી અને માનવ સ્વાસ્થ્યને સુધારવાનો એક 'જીવન મંત્ર' છે.
ગુજરાત સરકાર દ્વારા પણ આચાર્ય દેવવ્રતના માર્ગદર્શન હેઠળ પ્રાકૃતિક કૃષિને પ્રોત્સાહન આપવા માટે નોંધપાત્ર પગલાં લેવામાં આવી રહ્યા છે. સરકારે પ્રાકૃતિક કૃષિ વિકાસ યોજનાઓ શરૂ કરી છે, જેમાં ખેડૂતોને જીવામૃત, ઘનજીવામૃત અને બીજામૃત બનાવવા માટે નાણાકીય સહાય પૂરી પાડવામાં આવે છે. આ ઉપરાંત, સરકારી યોજનાઓ હેઠળ ખેડૂતોને દેશી ગાયના નિભાવ માટે સહાય આપવામાં આવે છે, જે પ્રાકૃતિક કૃષિના ચાર સ્તંભોમાંથી એક છે. મિશ્ર પાક પદ્ધતિના મહત્ત્વ પર ભાર મૂકતા, કૃષિ વિભાગ ખેડૂતોને મુખ્ય પાક સાથે કઠોળ અને અન્ય સહાયક પાકોના વાવેતર માટે તાલીમ અને ટેકનિકલ માર્ગદર્શન પૂરું પાડે છે, જેનાથી રાજ્યના ખેતી ક્ષેત્રમાં સંતુલિત અને રસાયણમુક્ત ક્રાંતિ આવી રહી છે.